आख्यात आणि आख्यातआर्थ

आख्यात आणि आख्यातार्थ      

आख्यात याचा अर्थ क्रियापद. ज्या क्रियापदापासून काळाव्यतिरिक्त काही वेगळा अर्थ मिळतो त्या क्रियापदाला आख्यात म्हणतात व त्याच्यापासून मिळणाऱ्या अर्थाला आख्यातार्थ म्हणतात.          

संस्कृतात क्रियापदाला आख्यात असे म्हणतात. क्रियापदांना म्हणजेच आख्याताना तो, ला, ई, ईल, ऊ, वा वगेरे प्रत्यय लागून विविध काळ व अर्थ यांची रूपे तयार होतात. त्यांना आख्यात प्रत्यय असे म्हणतात.           

उदा.           

१) तो अभ्यास करतो.

२) तू अभ्यास कर.

३) तू अभ्यास करावे.

४) जर अभ्यास केलास, तर पास होशील.       

आख्यातार्थाचे प्रकार           

स्वार्थी क्रियापद :-       

स्वार्थ म्हणजे स्वतःचा किंवा मूळचा अर्थ होय. क्रियेचे विधान तोच त्याचा अर्थ होय.            

ज्या वाक्यातील क्रियापदावरून केवळ काळाचा बोध होतो व आज्ञा, विधी किंवा संकेत वगैरे अर्थाचा बोध न होता क्रियापदाचा केवळ स्वतःचा अर्थ तेवढाच समजतो तेव्हा त्याला स्वार्थी क्रियापद असे म्हणतात.          

क्रियापदाची सर्व काळांतील रूपे ही ‘स्वार्थी ’ होत.          

उदा.        

१) तो अभ्यास करतो.  

२) तो घरी गेला.    

आज्ञार्थी क्रियापद :-         

क्रियापदाच्या रूपावरून आज्ञा करणे किंवा मागणे, आशीर्वाद देणे, प्रार्थना, विनंती किंवा उपदेश करणे या गोष्टीचा बोध होतो. तेव्हा त्यास आज्ञार्थी क्रियापद असे म्हणतात.       

उदा.      

१) ईश्वरा, आमच्यावर कृपा कर.

२) सभेत आपण दोन शब्द बोला.

विध्यर्थी क्रियापद :-      

जेव्हा वाक्यातील क्रियापदाच्या रूपावरून विधी म्हणजे कर्तव्य, शक्यता, योग्यता, इच्छा यांचा बोध  होतो, तेव्हा त्यास विध्यर्थी असे म्हणतात.         

उदा.     

१) आपल्याला पुरस्कार मिळावा.

२) सर्वांनी देशसेवेची शपथ घ्यावी.

संकेतार्थी क्रियापद :-

जेव्हा वाक्यातील क्रियापदावरून संकेताचा अर्थ निघतो. म्हणजे असे केले असते तर असे झाले असते असे समजते, तेव्हा त्यास संकेतार्थी क्रियापद असे म्हणतात.         

उदा.          

१) जर माणसाला पंख असते, तर किती बरे झाले असते.

२) मला जर बरे वाटत असते तर मी भाग घेतला असता.

आख्यातविकार         

लिंग वचन विभक्तीमुळे जसा नामाच्या आणि क्रियापदाच्या रुपात बदल होतो. तसाच काळ आणि आख्यात यांच्यामुळेही क्रियापदाच्या रुपात बदल होतो. त्यालाच आख्यात विकार म्हणतात.   

काळ व अर्थ क्रियापदाना होणारे हे विकार असल्यामुळे त्यांनाच अख्यातविकार असे म्हणतात. आख्यात या शब्दाऐवजी काळ व अर्थ हे शब्द अधिक सोपे व रूढ आहेत.          

क्रियाविशेषण अव्यये शब्दांच्या आठ प्रकारांपैकी नाम, सर्वनाम, विशेषण व क्रियापद या प्रकारांना विकारी असे म्हणतात.       

क्रियाविशेषण अव्यय, शब्दयोगी अव्यय, उभयान्वयी अव्यय आणि केवलप्रयोगी अव्यय या शब्दप्रकारांना अविकारी असे म्हणतात.

उदा.           

काळ/अर्थ	क्रियापद	आख्यात
वर्तमानकाळ	जातो	(प्रथम) 'ता' ख्यात
भूतकाळ	गेला	'ला' ख्यात
भविष्यकाळ	जाईल	'ईला' ख्यात
रीतीभूतकाळ	तो जाई	'ई' आख्यात
आज्ञार्थ	जाऊ	'ऊ' आख्यात
विध्यर्थ	जावा	'वा' ख्यात
संकेतार्थ	जाता (तर)	(द्वितीय) 'ता' ख्यात