क्रियाविशेषण अव्यय

क्रियाविशेषण अव्यय

क्रियापदाबद्दल अधिक महिती देणा-या शब्दाला क्रियाविशेषण असे म्हणतात.

क्रियापदाने जी क्रिया दर्शवली जाते ती केंव्हा घडली, कोठे घडली, कशी घडली, किती वेळा किंवा किती प्रमाणात घडली अशा प्रकारची अधिक माहिती देणारे शब्द वाक्यात येतात त्यांना आपण क्रियाविशेषण असे म्हणतात.

क्रियाचा विशेष दाखविणारा शब्द म्हणजे क्रियाविशेषण होय.

वाक्यातील कर्ता, कर्म, क्रियापद यांचे लिंग वचन, पुरुष बदलले असले तरी काही शब्द हे जसेच्या तसेच राहतात. अर्थात त्याचा व्यव होत नाही अशा शब्दांना अव्यये असे म्हणता येईल.

असेच शब्द विशिष्ट क्रियेच्या संदर्भात असून आणि ते कोणत्याही कर्ता, कर्मानुसार बदलत नसेल तर त्याला क्रियाविशेषण अव्यव असे म्हणता येईल.

उदा.

१. मुलगी जलद चालते.  

२. मुलगा जलद चालतो.  

३. मुली जलद चालतात. 

वरील वाक्यातील जलद हे क्रियाविशेषण चालणे या क्रियापदाबद्दल अधिक माहिती सांगते तसेच लिंग, वचन यांमध्ये बदल केला तरी जलद या क्रियाविशेषणावर काही परिणाम होत नाही. त्यात बदल होत नाही. ते तसेच राहते म्हणून त्याला क्रियाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.

क्रियापदाबद्दल अधिक माहिती सांगून जी अविकारी राहतात त्यांना क्रियाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.

क्रियाविशेषण अव्ययांचे प्रकार

अ. अर्थावरून पडणारे प्रकार

आ. स्वरूपावरून पडणारे प्रकार

अर्थावरून पडणारे प्रकार   

१. कालवाचक क्रियाविशेषण अव्यय      

वाक्यातील क्रिया केंव्हा, किती वेळ किंवा किती वेळा घडली हे दाखविणा-या शब्दांना कालवाचक क्रियाविशेषण अव्यय असे म्हणतात. 

उदाहरणार्थ   

काल, दररोज, पूर्वी, वारंवार इत्यादी

कालवाचक क्रियाविशेषण अव्यायाचे प्रकार

अ. कालदर्शक –

वाक्यातील क्रिया केव्हा घडली आहे हे दर्शविणाऱ्या शब्दांना 'कालदर्शक' क्रियाविशेषण अव्यय असे म्हणतात. 

जसे- आधी, आता, सध्या, तूर्त, हल्ली, काल, उद्या, परवा, लगेच, केव्हा, जेव्हा, पूर्वी, मागे, रात्री, दिवसा इ.

 उदा.  

१. मी काल शाळेत गेलो होतो.

२. मी उदया मुंबईला जाईन.

ब) सातत्यदर्शक :-

वाक्यातील क्रियेचे सातत्य दर्शविणार्या शब्दांना 'सातत्यदर्शक' क्रियाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.         

जसे- सदा, नित्य, पुन्हा, वारंवार, दरवर्षी, दररोज, क्षणोक्षणी, दिवसेंदिवस, महिनोनमहिने इ.  

उदा.               

१. पाऊस सतत कोसळत होता.

२. सुरजचे आजकाल अभ्यासात लक्ष नाही.     

क) आवृत्तीदर्शक :-

वाक्यात घटनेची पुनरावृत्ती दर्शविणार्या शब्दांना 'आवृत्तीदर्शक' क्रियाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.          

जसे- फिरून, वारंवार दररोज, पुन्हा पुन्हा, सालोसाल, क्षणोक्षणी, एकदा, दोनदा इ.

उदा.                

१. आई दररोज मंदिरात जाते.

२. जानवी वारंवार आजारी पडते.

२. स्थलवाचक क्रियाविशेषण अव्यय        

वाक्यातील क्रिया घडण्याचे स्थळ किंवा ठिकाण दाखविणा-या शब्दांना स्थलवाचक क्रियाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.

उदाहरणार्थ

सर्वत्र, समोरून, तिथे, येथून इत्यादी.         

स्थलवाचक क्रियाविशेषण अव्ययाचे प्रकार    

अ. स्थितीदर्शक -             

इथे, तिथे, जिथे, खाली, वर, कोठे, मध्ये, अलीकडे, पलीकडे, मागे, पुढे, जिकडे , तिकडे, सभोवार इत्यादी.

उदा.    

१. मी येथे उभा होतो.

२. जिकडे-तिकडे भ्रष्टाचार सुरू आहे.    

आ. गतीदर्शक -        

इकडून, तिकडून, दूर, लांब, तिथून, मागून, पुढून, वरून, खालून इत्यादी.

उदा.                

१. जंगलातून जातांना पुढून वाघ आला.

२. चेंडू दूर गेला.

३. घरी जातांना इकडून ये.       

३. रीतिवाचक क्रियाविशेषण अव्यय       

क्रिया घडण्याची रीत किंवा क्रिया कशी घडते हे दाखविणा-या शब्दांना रीतीवाचक क्रियाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.            

वाक्यातील क्रिया कशी घडते किंवा तिची रीत दाखविण्यासाठी जे शब्द वापरतात त्यांना 'रीतिवाचक क्रियाविशेषण अव्यय' असे म्हणतात.        

उदाहरणार्थ          

सावकाश, गटागटा, जपून, उभ्याने

रीतीवाचक क्रियाविशेषण अव्ययाचे तीन प्रकार पडतात.

अ. प्रकारदर्शक –   

असे, तसे, जसे, कसे, उगीच, व्यर्थ, फुकट, आपोआप, मुद्दाम, जेवी, तेवी, हळू, सावकाश, जलद इत्यादी.

उदा.                

१) वैभव सावकाश चालतो.

२) ती जलद धावली.

३) सूरज हळू बोलतो.             

आ. अनुकरणदर्शक –       

झटकण, पटकण, पटापट, टपटप, चमचम, बदाबद, इत्यादी.

उदा.                

१) त्याने झटकण काम आटोपले.

२) प्रियंका पटापट फुले वेचते.

३) त्याने जेवण पटकण आटोपले.          

इ. निश्चयार्थक – 

खचित, खरोखर, नक्की, खुशाल, निखालस इत्यादी.

उदा.                 

१) रमेश नक्की प्रथम क्रमांक पटकावणार.

२) तू खुशाल घरी जा.

३) तुम्ही खरोखर जाणार आहात?

४. संख्यावाचक किंवा परिमाणवाचक क्रियाविशेषण अव्यये        

वाक्यातील शब्द जेव्हा क्रियेची संख्या किंवा परिमाण दाखवितो तेव्हा त्याला 'संख्यावाचक/ परिमाणवाचक' क्रियाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.     

क्रिया किती वेळा घडली हे किंवा क्रियेचे परिमाण दाखविणा-या शब्दांना संख्यावाचक किंवा परिमाणवाचक क्रियाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.   

अनेकदा, नेहमी, भरपूर, किंचित, जरा, काहीसा, थोडा, क्वचित, अत्यंत, अगदी, बिलकुल, मुळीच, भरपूर, बहुत, अतिशय, मोजके, पूर्ण इ.

उदा.            

अ) तुम्ही जरा शांत बसा.

आ) सुरेश अतिशय प्रामाणिक आहे.

इ) ती मुळीच हुशार नाही.  

५. प्रश्नार्थक क्रियाविशेषण अव्यय           

वाक्यातील का/ना ही शब्द जेव्हा क्रियापदाला प्रश्नार्थक बनतात तेव्हा त्यांना 'प्रश्नार्थक क्रियाविशेषण अव्यय' असे म्हणतात.     

उदाहरणार्थ         

१. तुम्ही आमच्याकडे याल का ? 

२. आपण मला आपल्या घरी न्याल ना ?         

वरील वाक्यातील का, ना, हे शब्द त्या त्या वाक्यातील विधानांना प्रश्नाचे स्वरूप देतात अशा शब्दांना प्रश्नार्थक क्रियाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.

६. निषेधार्थक क्रियाविशेषण अव्यय        

वाक्यातील न/ना ही शब्द जेव्हा क्रियेचा निषेध किंवा नकार दर्शवतात तेव्हा त्याला 'निषेधार्थक क्रियाविशेषण अव्यय' असे म्हणतात.     

उदाहरणार्थ   

१. तो न चुकता येतो.

२. तो तोंड उघडेल तर ना.             

वरील वाक्यातील न, ना हे शब्द त्या-त्या वाक्यातील क्रियेचा नकार किंवा निषेध दर्शवितात अशा शब्दांना निषेधार्थक क्रियाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.

स्वरूपावरून पडणारे प्रकार        

सिद्ध क्रियाविशेषण अव्यय    

काही शब्द मुळातच क्रियाविशेषण असतात त्यांना 'सिद्ध क्रियाविशेषण अव्यय' असे म्हणतात.           

इथे, तिथे, आज, पुढे, मागे इत्यादी शब्द मुलतः क्रियाविशेषण अव्ययेच आहेत त्यांना सिद्ध क्रियाविशेषण अव्यये असे म्हणतात.

उदा.                 

१) तो मागे गेला.

२) ती तेथे जाणार.

साधीत क्रियाविशेषण अव्यय :-     

नाम, विशेषण, क्रियापद, शब्दयोगी अव्यय यांच्यापासून झालेल्या क्रियाविशेषणांना 'साधित क्रियाविशेषण' असे म्हणतात.      

मोठ्याने, वस्तुतः, एकदा, हसताना, कोठून यासारखे शब्द मूळ शब्दांना प्रत्यय लागून बनलेले आहेत अशाना साधित क्रियाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.   

साधित क्रियाविशेषण अव्ययाचे प्रकार पुढीलप्रमाणे          

१. नामसाधीत :- रात्री, दिवसा, सकाळी, व्यक्तिश:, वस्तूत:

२. सर्वनामसाधीत :- त्यामुळे, यावरून, कित्येकदा,

३. विशेषणसाधीत :- मोठयाने, एकदा, इतक्यात, एकत्र.

४. धातुसाधीत :- हसू, हसत, हसतांना, पळतांना, खेळतांना

५. अव्ययसाधीत :- कोठून, इकडून, खालून, वरून.

६. प्रत्यय सधीत :- शास्त्रदृष्ट्या, मन:पूर्वक, कालानुसार.

उदा.

१) तो रात्री आला.

२) मी त्यांना व्यक्तिश: भेटलो.

३) तिने सर्व रडून सांगितले.          

सामासिक क्रियाविशेषण अव्यय :-     

काही जोडशब्द किंवा सामाजिक शब्द क्रियाविशेषण अव्ययाचे काम करतात अशा दोन शब्दांना सामासिक क्रियाविशेषण अव्यय म्हणून ओळखले जाते.

संस्कृत किंवा फारशी उपसर्ग, शब्दांच्या विरुकीतीने होणारे काही जोडशब्द किंवा सामासिक शब्द क्रियाविशेषणांचे कार्य करीत असतात.  

जसे आजन्म, यथाशक्ती, नि:संशय, यावज्जीव, प्रतिदिन, घरोघर, गावोगाव, गल्लोगल्ली, दररोज, समोरासमोर, हरघडी, गैरहजर, यथाशक्ती, आजन्म, हरघडी इत्यादी.

उदा.

१) आज सचिन वर्गात गैर हजर आहे.

२) पाऊस दररोज पडतो.

३) विद्यार्थी रात्रंदिवस अभ्यास करतात.

स्थानिक क्रियाविशेषण अव्यय     

१. ती काय माती गाते ! ( नाम )

२. तो इंग्रजी चांगले बोलतो. ( विशेषण )

३. तो हसत बोलतो. ( कृदंत )

४. तू जिन्यावर ये. ( शब्दयोगी )

५. मी तर गरीब. ( उभयान्वयी )

६. दहा रुपये तरी लागतील. ( उभयान्वयी )

वरील वाक्यातील माती, चांगले, हसत, वर, तर ( खरोखर या अर्थाने ),तरी(निदान या अर्थी ) हे इतर प्रकारचे शब्द आहेत यांना कोणी स्थानिक क्रियाविशेषण अव्यय असेही म्हणतात.